ThaiPublica > ประเด็นร้อน > COVID-19 พลิกโลก > โลก (ไม่) จัดการกับวัคซีนส่วนเกินและหมดอายุอย่างไร

โลก (ไม่) จัดการกับวัคซีนส่วนเกินและหมดอายุอย่างไร

1 กันยายน 2021


ประเทศที่มั่งคั่ง ซึ่งรวมถึงสหราชอาณาจักร มีวัคซีนป้องกันโควิดหลายร้อยล้านโดสที่ไม่ต้องการหรือไม่สามารถใช้ได้อีกต่อไป ขณะนี้กลุ่มประเทศเหล่านี้ถูกกล่าวหาว่าทิ้งวัคซีนที่สามารถช่วยชีวิตไปอย่างเปล่าประโยชน์ เจน ไฟน์แมนน์ รายงานในเว็บไซต์ BMJ

ในช่วงปลายเดือนกรกฎาคม 2564 มีรายงานว่า หลายรัฐของสหรัฐฯ มีวัคซีนโควิด-19 ที่ยังไม่ได้ใช้ประมาณ 26 ล้านโดส ซึ่งเพียงพอต่อการคุ้มครองคนจำนวน 13.1 ล้านคน รวมถึงวัคซีนไฟเซอร์ปริมาณมากที่จะหมดอายุในวันที่ 1 สิงหาคม1

“เรากำลังทิ้งวัคซีนไปเปล่าๆ” โรเบิร์ต เอเตอร์ พันเอกสหรัฐฯที่เกษียณอายุแล้ว ซึ่งเป็นผู้นำในการขับเคลื่อนการแจกจ่ายวัคซีนในรัฐอาร์คันซอ กล่าวกับเว็บไซต์ข่าวสุขภาพ Stat ขณะเดียวกัน แคนาดา2 เยอรมนี อิสราเอล3 ลิทัวเนีย โปแลนด์4 และโรมาเนีย ได้ทิ้งวัคซีนที่หมดอายุแล้วทั้งหมด

สหราชอาณาจักรประสบปัญหาที่คล้ายกัน เมื่อปลายเดือนกรกฎาคม มีรายงานเกี่ยวกับวัคซีนโมเดอร์นา จำนวน 170,000 โดสที่เสี่ยงต่อการหมดอายุภายใน 2 สัปดาห์ แพทย์ของ NHS(National Health Service หรือระบบบริการสุขภาพแห่งชาติของประเทศอังกฤษ) ยังได้รายงานว่ามีการทิ้งวัคซีนไฟเซอร์และโมเดอร์นาหลายพันโดส5 และข้อมูลใหม่ที่บริษัทวิเคราะห์ด้านชีววิทยาศาสตร์ Airfinity ส่งมาให้ BMJ แสดงให้เห็นว่าปัญหานั้นร้ายแรงกว่านั้นอีก

สหราชอาณาจักรได้ซื้อวัคซีนป้องกันโควิด 467 ล้านโดส โดยมีกำหนดส่งมอบในปี 2564 เช่นเดียวกับประเทศที่มีรายได้สูงอื่นๆ สหราชอาณาจักรป้องกันความเสี่ยงด้วยการสั่งซื้อก่อนที่วัคซีนจะได้รับการอนุมัติ แต่ตอนนี้มีวัคซีนประมาณ 7 โดสต่อหัว แคโรไลน์ คาซีย์ หัวหน้านักวิเคราะห์ Airfinity ให้ข้อมูล

แคโรไลน์อธิบายว่า “นั่นหมายความว่ารัฐบาลสหราชอาณาจักรจะมีวัคซีนส่วนเกิน 219 ล้านโดสในปี 2564 เมื่อประเมินว่า 80% ของผู้ที่มีอายุ 16 ปีทั้งหมดได้รับวัคซีนแล้ว และมีการฉีดวัคซีนเข็มที่ 3 แก่กลุ่มที่มีความเสี่ยงสูงตั้งแต่ปลายเดือนกันยายน 2564

“เมื่อรัฐบาลได้มอบวัคซีนไปแล้ว 30 ล้านโดสตามคำมั่นที่จะบริจาค (ไปยังประเทศอื่น) แต่ยังคงมีส่วนเกิน 189 ล้านโดส ภายในปี 2565 ตัวเลขส่วนเกินจะเพิ่มเป็น 421 ล้านโดส”

ภาพแสดงวัคซีนสะสมส่วนเกินที่อาจจะเกิดขึ้นใน 10 ประเทศที่ทิ้งวัคซีนสูงสุด ในสิ้นปี 2565 ที่มาภาพ: https://www.bmj.com/content/374/bmj.n2062

การบริจาคไม่ง่าย

การบริจาควัคซีนส่วนเกินนั้นไม่ได้ง่ายอย่างที่คิด ความลังเลที่จะฉีดวัคซีน ความกังวลเกี่ยวกับวัคซีนแอสตร้าเซเนก้า และอุปสงค์ภายในประเทศที่ลดลง กำลังเกิดขึ้นในหลายประเทศพร้อมๆกัน และการเตือนถึงระยะการเก็บรักษาของวัคซีนที่ผลิตตั้งแต่ประมาณเดือนธันวาคม 2563 เป็นต้นไป หมายความว่า ขณะนี้สต็อกส่วนเกินจำนวนมากกำลังจะหมดอายุ

วัคซีนไฟเซอร์, โมเดอร์นา, แอสตราเซเนก้า และจอห์นสันแอนด์จอห์นสัน ได้ออกสู่ตลาด ด้วยการอนุญาตให้ใช้ในกรณีฉุกเฉินนานสูงสุด 6 เดือน ขณะที่อายุการเก็บรักษาวัคซีนและยาอื่นๆ ส่วนใหญ่อยู่ที่ 2-3 ปี จีโน มาร์ตินี หัวหน้านักวิทยาศาสตร์ของสมาคมเภสัช(Royal Pharmaceutical Society) กล่าวว่านี่เป็น “ผลที่ตามมาอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้เมื่อนำวัคซีนออกใช้อย่างเร็วที่สุด”

ในช่วงหลายเดือนต่อมา วันหมดอายุ “ฉุกเฉิน” เหล่านี้ยังคงมีผลบังคับใช้สำหรับวัคซีนเหล่านี้ทั้งหมด โฆษกของหน่วยงานกำกับดูแลยาและผลิตภัณฑ์เพื่อสุขภาพของสหราชอาณาจักร (Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency:MHRA) ยืนยันกับ BMJ

“สำหรับวัคซีนป้องกันโควิด-19 ที่ได้รับการอนุมัติ อายุการเก็บรักษาเริ่มต้นนั้นขึ้นอยู่กับข้อมูลที่มีอยู่ ณ เวลาที่นำเสนอต่อ MHRA” MHRA ระบุและว่า “ MHRA ยังไม่ขยายอายุการเก็บรักษาในระยะยาวสำหรับวัคซีน โควิด-19 ใด ๆ ที่ได้รับการอนุมัติจาก MHRA และที่สำคัญการยืดอายุการเก็บรักษานั้นจะต้องมีหลักฐานสนับสนุนจากการศึกษาการคงสภาพ(Stability study)ที่เกี่ยวข้อง”

ผู้ผลิตวัคซีนกำลังติดตามวัคซีนหลายชุด เพื่อให้อายุการเก็บรักษานานขึ้น อาจเป็น 2 ปีตามปกติ มาร์ตินี กล่าวและว่า “รับรองได้ว่าหน่วยงานกำกับดูแลและผู้ผลิตกำลังหารือกันอยู่”

แต่การหารือนี้จะไม่มีผลต่อปริมาณวัคซีนที่ซื้อและแจกจ่ายไปแล้วหลายร้อยล้านโดส ที่ขณะนี้ถึงวันครบกำหนดใช้แล้ว

โศกนาฏกรรมระดับโลก

ปัญหาที่เกิดขึ้นนี้จะมีผลต่อการบริจาควัคซีนจากประเทศที่ร่ำรวยไปยังโครงการ Covax เพื่อการกระจายวัคซีนโควิดที่เท่าเทียมกัน รวมถึงการยอมรับวัคซีนในระดับสูงของกลุ่มประเทศที่มีรายได้น้อยและปานกลาง

วัคซีนที่บริจาคใกล้จะหมดอายุและกำลังถูกจับตา เป็น “การให้ของเหลือแก่คนที่ขัดสน” คือคำนิยามที่ อาโยเอเด อลากิจา ประธานร่วมของ Africa Union’s Vaccine Delivery Alliance อธิบายต่อสำนักข่าว เทเลกราฟ6 (Telegraph) ซึ่งเป็นมุมมองที่ขัดแย้งกับข้อเสนอขององค์การอนามัยโลก(World Health Organization:WHO)ที่ให้โอนยาหมดอายุไปยังประเทศอื่น ๆ หลังจากที่ประเมินประสิทธิภาพแล้ว (WHO ได้ขอให้ประเทศต่างๆ ระงับวัคซีนที่หมดอายุขณะที่ตรวจสอบอายุว่ายังใช้ได้อีกหรือไม่)

อันที่จริง มีบางประเทศเพิกเฉยต่อข้อเสนอของ WHO รวมทั้งประเทศที่ต้องการความช่วยเหลือมากที่สุด ซึ่งได้ทิ้งวัคซีนที่ใกล้หรือเลยวันหมดอายุแล้ว ตัวอย่างเช่น ในเดือนมีนาคม 2564 ประเทศมาลาวีซึ่งมีอัตราการฉีดวัคซีนต่ำที่สุดแห่งหนึ่งของโลก ได้เผาวัคซีนแอสตร้าเซเนกาที่มีวันหมดอายุคือวันที่ 13 เมษายนจำนวนเกือบ 20,000 โดสในที่สาธารณะ เนื่องจากวัคซีนนี้จะต้องใช้โดสที่สองจากชุดเดียวกันหลังจากวันหมดอายุ

“เรากำลังทำลายวัคซีนเหล่านี้ในที่สาธารณะเพื่อที่จะรับผิดชอบต่อชาวมาลาวี” คุมบิเซ่ ชิพอนดา รัฐมนตรีกระทรวงสาธารณสุข กล่าวขณะที่เธอวางถุงพลาสติกสีแดงบรรจุขวดวัคซีนแอสตร้าเซเนกาลงในเตาเผาขยะในเมืองหลวงลิลองเว7

นอกจากนี้มีรายงานว่าซูดานใต้มีแผนจะทิ้งวัคซีน 59,000 โดส ด้วยเหตุผลเดียวกัน และแอฟริกาใต้ขอให้ Serum Institute of India เปลี่ยนชุดวัคซีน 1 ล้านโดสที่มาถึงเมื่อต้นเดือนเมษายนด้วยวันหมดอายุเดียวกันคือ 13 เมษายน

ท่าทีดังกล่าวไม่น่าแปลกใจเนื่องจากวันหมดอายุถูกมองว่าเปลี่ยนไม่ได้ในประเทศที่ร่ำรวย อีกทั้งข้อควรระวังเกี่ยวกับเทคโนโลยี mRNA ใหม่ก็มีส่วนเช่นกัน เมื่อชาวนิวยอร์กจำนวน 899 คนที่ได้รับการฉีดวัคซีนเข็มที่ 2 ของไฟเซอร์ในต้นเดือนมิถุนายน ซึ่งต่อมาพบว่าเป็นวัคซีนที่หมดอายุแล้ว ทุกคนจึงถูกเรียกให้มาฉีดครั้งที่ 3

บรูซ วาย ลี ศาสตราจารย์ด้านนโยบายสุขภาพและการจัดการแห่ง City University of New York ระบุในบทความที่ตีพิมพ์ในนิตยสาร Forbes8 ว่า “เมื่อหมดอายุ ก็ไม่รับประกันว่าวัคซีน mRNA และอนุภาคนาโนไขมันจะคงสภาพอยู่ต่อไปได้ก่อนที่จะถูกส่งไปยังเซลล์ในร่างกาย” อย่างไรก็ตาม ไม่มีหลักฐานว่า mRNA และวัคซีนประเภทอื่นๆ จะยังมีประสิทธิภาพนานกว่าวันหมดอายุ

MHRA ระบุว่า ไม่มีผู้ผลิตวัคซีนโควิดรายใดที่พยายามขยายเวลาการอนุญาตใช้ในกรณีฉุกเฉินในสหราชอาณาจักร “หากผู้ที่ได้รับอนุญาตให้ทำการตลาดประสงค์จะยืดอายุผลิตภัณฑ์ที่ได้รับอนุมัติในปัจจุบัน จะต้องส่งข้อมูลสนับสนุนเพื่อการประเมินและขออนุมัติจาก MHRA” โฆษกของ MHRA กล่าวกับ BMJ

แพทย์ไร้พรมแดน หรือ Médecins Sans Frontières (MSF) ระบุว่า ความรับผิดชอบนั้นใช้เวลานาน แต่สำคัญอย่างยิ่ง หากเราต้องแก้ไขความไม่เท่าเทียมอย่างมหาศาลในการเข้าถึงวัคซีนทั่วโลก

“เพื่อยืดอายุการเก็บรักษา ผู้ผลิตต้องส่งข้อมูลความคงสภาพแบบเรียลไทม์เพิ่มเติมไปยังหน่วยงานกำกับดูแล” มิเรียม เฮนเคนส์ ผู้ประสานงานทางการแพทย์ระหว่างประเทศของ MSF กล่าว “เมื่อข้อมูลได้รับการยอมรับ ผู้ผลิตจะต้องให้ข้อมูลที่ถูกต้องเกี่ยวกับฉลากขวดวัคซีน [หรือ] กล่อง และบนแผ่นพับ เราต้องคาดหวังให้ผู้ผลิตมีความรับผิดชอบในการยืดอายุการเก็บรักษาอย่างเป็นทางการ”

อมันดา ฮาร์วีย์ -ดีเฮย์ หัวหน้าหน่วยเฉพาะกิจของ MSF ในโครงการ Access to Covid Tools (ACT) Accelerator ของ WHO กล่าวว่า “เนื่องจากความเสี่ยงที่วัคซีนหลายโดสจะถูกทำลาย น่าเสียดายที่เราแทบไม่มีความเข้าใจในการทดสอบความคงสภาพ (Stability)ที่ดำเนินการโดยผู้ผลิต และตามมาด้วยการขยายอายุการเก็บรักษา วันหมดอายุในปัจจุบันเพิ่มแรงกดดันให้กับแคมเปญการฉีดวัคซีนที่นับเป็นความท้าทายอย่างมากอยู่แล้ว”

การบริหารจัดการวัคซีน

บางประเทศได้อนุมัติให้ขยายวันหมดอายุ โดย Health Canada ซึ่งเป็นสถาบันของรัฐบาลกลางของประเทศ ได้อนุมัติให้ขยายเวลา 1 เดือนสำหรับวัคซีนแอสตราเซเนก้าหลายแสนโดสที่เมืองออนแทริโอมีอยู่ จากเดิมที่หมดอายุในต้นเดือนมิถุนายน9 การอนุมัติครั้งนี้ขึ้นอยู่กับ “ข้อมูลใหม่ของการคงสภาพ . . ที่ระบุว่าไม่มีการเปลี่ยนแปลงในคุณภาพ” แพตตี้ ฮัจดู มุขมนตรีสาธารณสุขของออนแทรีโอกล่าว

ขณะเดียวกัน วัคซีนจอนห์นสันแอนด์จอห์นสัน ของแจนส์เซน ซึ่งเดิมมีอายุการเก็บรักษา 3 เดือนเมื่อได้รับอนุญาตในเดือนกุมภาพันธ์ 2564 ได้รับการขยายเวลาออกไปอีก 6 สัปดาห์ในเดือนมิถุนายน โดยสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยาแห่งสหรัฐอเมริกา(Food and Drug Administration) และต่ออีก 6 สัปดาห์ในสิ้นเดือนกรกฎาคม10

สื่อของอิสราเอลรายงานว่า ไฟเซอร์ปฏิเสธคำขอของรัฐบาลที่จะขยายวันหมดอายุของวัคซีนประมาณ 1 ล้านโดสที่จะหมดอายุในวันที่ 30 กรกฎาคม เนื่องจากบริษัท “ไม่มีข้อมูลเพียงพอที่จะรับประกันว่าวัคซีนจะยังคงปลอดภัยหลังวันหมดอายุ”11 ซึ่งน่าจะหมายถึงการขยายอายุการเก็บรักษาสูงสุด 6 เดือนครั้งแรกหลังจากได้รับอนุมัติในเดือนธันวาคม 2020 ซึ่งรวมถึง 31 วันที่เก็บรักษาในตู้เก็บความเย็นเท่านั้น

อิสราเอลซึ่งมีประชากร 55% ที่ได้รับการฉีดวัคซีนครบถ้วนและความต้องการลดลง ไม่ประสบความสำเร็จหลังพยายามเป็นนายหน้าแลกเปลี่ยนวัคซีนไฟเซอร์ ที่เริ่มจากปาเลสไตน์ ต่อด้วยสหราชอาณาจักร ซึ่งอาจช่วยให้ฉีดวัคซีนได้ทันท่วงที ข้อตกลงกับปาเลสไตน์ล่มเมื่อรัฐบาลพิจารณาว่าวัคซีนใกล้จะหมดอายุเต็มที่แล้ว ส่วนข้อตกลงกับสหราชอาณาจักรล่ม “ด้วยเหตุผลทางเทคนิค” แม้ทั้งสองฝ่ายมีความกระตือรือร้นก็ตาม12

ในที่สุด อิสราเอลก็สามารถส่งวัคซีนกลุ่มนี้ไปยังเกาหลีใต้มีความต้องการสูงได้ หลังจากมีการติดเชื้อเพิ่มขึ้น โดยมีข้อตกลงว่าเกาหลีใต้จะคืนวัคซีนไฟเซอร์จำนวนเท่ากันในช่วงปลายปี13

ระบบราชการยังชะลอการพยายามส่งวัคซีนสำรองให้ประเทศอื่นๆ ในเดือนพฤษภาคม มหาวิทยาลัยแอริโซนาต้องการส่งวัคซีนสำรอง 100,000 โดส ของคลินิกเคลื่อนที่ข้ามพรมแดนไปยังเม็กซิโก แต่รัฐบาลสหรัฐฯ ปฏิเสธเนื่องจาก “ปัญหาด้านโลจิสติกส์” โดย Stat รายงานว่า รัฐบาลกลางสหรัฐเป็นเจ้าของวัคซีนเหล่านี้และข้อกำหนดการใช้วัคซีนไม่อนุญาตให้แต่ละรัฐแจกจ่ายวัคซีนต่อ ขณะเดียวกัน Africa Union Vaccine Delivery Alliance กังวลว่า วัคซีนกำลังถูกเร่งไปยังประเทศต่างๆ โดยไม่ต้องเตรียมการใดๆ

ประเทศและองค์กรผู้บริจาคต้องสนับสนุนการวางแผนล่วงหน้าสำหรับวัคซีนที่ได้รับบริจาค เพื่อหลีกเลี่ยงสถานการณ์ที่ประเทศที่ยากจนกว่าจะเต็มไปด้วยวัคซีนจำนวนมากอย่างกะทันหัน คาซีย์จาก Airfinity ระบุ

“ต้องมีการเพิ่มโครงสร้างพื้นฐานก่อนที่ประเทศใดๆ จะสามารถเพิ่มจำนวนโดสที่สามารถรองรับประชากรได้ 4 เท่าในทันใด” คาซีย์กล่าว “นี่เป็นเรื่องจริงโดยเฉพาะอย่างยิ่งในประเทศที่ระบบสุขภาพอ่อนแออยู่แล้วและมีความสามารถจำกัด”

อ้างอิง
1.Goldhill O. States are sitting on millions of surplus covid-19 vaccine doses as expiration dates approach. Stat 2021 Jul 20.
2.Aziz S. Covid-19 vaccine wastage concerns in Canada as Moderna doses expire this week. Global News 2021 Aug 2.
3.Israel said set to toss 80 000 expiring vaccine doses at midnight. Times of Israel 2021 Aug 17.
4.Damiani A, Peseckyte G. EU countries are throwing away expired vaccine doses. Euractiv 2021 Jul 29.
5.Elgot J. NHS urged to redistribute near-expiry vaccines as take-up slows in young. Guardian 2021 Aug 1.
6.Newey S, Gulland A, Rigby J, Lateef S. Push to extend covid vaccine shelf-life as African nations forced to dump doses. Telegraph 2021 Jun 2.
7.Mancini DP, Cotterill J, Schipani A. Covid-19 vaccines burnt as shelf-life complicates global rollout. Financial Times 2021 Jun 1.
8.Lee BY. 899 New Yorkers got expired Pfizer covid-19 vaccines, must get re-vaccinated. Forbes 2021 Jun 18.
9.Wilson K. Health Canada extends shelf life of AstraZeneca doses set to expire Monday by a month. CTV News 2021 May 29.
10.S extends expiration dates on J&J covid vaccine to 6 months. Independent 2021 Jul 29.
11.Pfizer said to rule against extending expiry date for unused Israeli vaccines. Times of Israel 2021 Jul 1.
12.Sherwood H. Million Pfizer jabs face being dumped after Israel-UK swap deal fails. Guardian 2021 Jul 2.
13.After Palestinians reject deal, Israel to send 700 000 vaccines to South Korea. Times of Israel 2021 Jul 6.