ยางไทยไม่ใช่ยางเทา : EUDR โอกาสและการปรับตัว ยกเครื่องอุตสาหกรรมยางพาราไทย-เพิ่มรายได้ชาวสวนยาง

จิตเกษม พรประพันธ์*

กระแสตื่นตัวต่อภาวะโลกร้อนทำให้กลุ่มประเทศสหภาพยุโรปที่เป็นผู้ซื้อผลิตภัณฑ์ยางพารารายใหญ่ของไทยได้ออกกฎหมาย EUDR หรือ European Deforestation-free Regulation เพื่องดการผลิตและการบริโภคผลิตภัณฑ์ที่มาจากการทำลายป่าหรือบุกรุกป่าซึ่งเป็นแหล่งสำคัญที่เก็บกักคาร์บอนและรักษาความหลากหลายทางชีวภาพ

บทความนี้จะเล่าถึงที่มาของอุตสาหกรรมยางพาราไทยที่เผชิญกฏหมาย EUDR โดยทั้งภาครัฐ และเอกชน นำพาชาวสวนยางปรับกระบวนการผลิตตลอดโซ่อุปทานเพื่อให้ผ่านมาตรการ EUDR พร้อมทั้งชี้ให้เห็นโอกาสการเสริมรายได้ชาวสวนยางพาราที่เพิ่มขึ้นจาก EUDR และการขายคาร์บอนเครดิตภาคสมัครใจตามมาตรฐาน Thailand Voluntary Emission Reduction Program: T-VER ขององค์การบริหารจัดการก๊าซเรือนกระจก (อบก.)

หลักการสำคัญของ EUDR กำหนดว่า 1) ผลผลิตยางพาราต้องไม่มาจากการบุกรุกป่า 2) กระบวนการผลิตที่ถูกต้องตามกฎหมาย และ 3) ต้องตรวจและประเมินสินค้า (Due Diligence) ซึ่งเงื่อนไขดังกล่าวส่งผลให้อุตสาหกรรมยางพาราไทยต้องปรับกระบวนการ ขั้นตอน วิธีการ ตลอดโซ่อุปทานตั้งแต่การเพาะปลูก การผลิตแปรรูป และผลิตภัณฑ์ ในกรณีของไทย ทั้งตลาดกลางยางพาราของการยางแห่งประเทศไทย (กยท.) และผู้ผลิตเอกชน ที่ต้องส่งมอบยาง EUDR ต้องยืนยันความถูกต้องข้อมูลและมีรายงานกำกับทุกขั้นตอนรองรับการตรวจสอบและประเมินการผลิตยางพาราผ่านการ Due Diligence แล้ว

จะเห็นว่าการปรับกระบวนการผลิตเพื่อให้ได้มาตรฐาน EUDR มีต้นทุนสูงกว่าการผลิตยาง non-EUDR โดยผู้ผลิตฯต้องลงทุนขยายฝ่าย/แผนกงาน กำลังคนภาคสนาม เจ้าหน้าที่วิเคราะห์ ระบบฐานข้อมูล และ IT และปรับกระบวนการผลิตเป็นการเฉพาะ แยกต่างหากออกจากผลิตภัณฑ์ยาง non-EUDR รวมทั้งค่าใช้จ่ายให้ผู้ประเมิน Due Diligence ตลอดจนต้องสนับสนุนต้นทุนปฏิบัติการภาคสนามให้กับเกษตรกรต้นน้ำซึ่งต้องให้ความร่วมมือในทุกขั้นตอนด้วย

ในปี 2567 คาดการณ์ว่าไทยมีปริมาณการซื้อขายยาง EUDR แล้ว 297,703 ตัน คิดเป็นร้อยละ 6.2 ของผลผลิตทั้งประเทศ ในจำนวนนี้แยกเป็นการซื้อขายผ่านตลาดกลาง การยางแห่งประเทศไทย 97,703 ตัน และบริษัทเอกชนประมาณ 200,000 ตัน¹ ขณะที่พื้นที่ปลูกยางตามเกณฑ์ EUDR มี 6.4 แสนไร่ หรือร้อยละ 2.1 ของพื้นที่ปลูกยางทั้งหมด 30 ล้านไร่ (คาดว่าพื้นที่ส่วนใหญ่กว่า 25 ล้านไร่ เป็นพื้นที่มีเอกสารสิทธิ์ หรือคิดเป็น 83.3% ไม่มีการบุกรุกป่า² ) จึงยังมีพื้นที่อีกมากที่จะปรับเปลี่ยนไปสู่ยาง EUDR ทั้งนี้ ต้องชื่นชมกับหน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน และเกษตรกรชาวสวนยาง ที่เริ่มขยับตัวเพื่อนำพาอุตสาหกรรมนี้ขับเคลื่อนไปกับขบวนการมาตรฐานโลกสีเขียว ทำให้ไทยมีโอกาสก้าวหน้าไปกว่าประเทศคู่แข่งในตลาดโลก³

ในการปฏิบัติภาคสนามตามกรอบ EUDR กยท./ผู้ผลิตเอกชน ต้องจัดทีมงานลงพื้นที่เก็บข้อมูลประหนึ่ง “ระเบียน”เกษตรกรเป้าหมายที่จะเข้าโครงการ ข้อมูลที่จัดเก็บมีทั้งข้อมูลพื้นฐาน ได้แก่ ชื่อ ที่อยู่ สถานะจดทะเบียนกับรัฐ/สหกรณ์ และสอบทานกรรมสิทธิ์ที่ดินที่ถูกต้องตามกฎหมายเฉพาะที่เป็นโฉนด หรือ น.ส.3ก. เท่านั้น โดยการสอบทานต้องใช้ข้อมูลรายละเอียดสวนยางจากการรังวัดที่ดินในพื้นที่จริง ประกอบกับการวาดแปลงพื้นที่สวนยางด้วย Global Positioning System (GPS) ซึ่งต้องมีพิกัดรุ้ง/แวงถูกต้องตรงกับเอกสารสิทธิ์และยืนยันการไม่รุกล้ำเข้าไปในพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ โดยเทียบกับโปรแกรม Quantum Geographic Information System (QGIS) แล้วบันทึกลงในฐานข้อมูลในรูปแบบที่ลูกค้าผู้ซื้อผลิตภัณฑ์ยางกำหนดมาตรฐานให้รายงาน

ภาพแสดงการรังวัดที่ดินและการวาดแปลงพื้นที่สวนยางด้วย GPS และภาพถ่ายดาวเทียม

กยท./ผู้ผลิตฯ ต้องเก็บข้อมูลรูปแบบการทำสวนยางจากชาวสวนยาง ได้แก่ พันธุ์ยาง จำนวนต้นยางต่อไร่ (ระยะปลูกห่างระหว่างต้น อาทิ 2.5 คูณ 7 และ 3 คูณ 8 เมตร) ระยะเวลาการกรีด แรงงานกรีด วิธีการกรีด การใส่ปุ๋ยอินทรีย์/เคมี วิธีการกำจัดศัตรูพืชและวัชพืชแบบชีวภาพ/เคมี และข้อมูลผลผลิตยาง เช่น ปริมาณการผลิตน้ำยางสด ยางก้อนถ้วย และยางแผ่นดิบ รวมทั้ง ข้อมูลราคา และแหล่งที่ขาย เป็นต้น สำหรับกระบวนการผลิต ชาวสวนยางหรือยี่ปั๊วะจะรวบรวมผลผลิตยางก้อนถ้วย EUDR มาจากสวนยางส่งเข้าสู่โรงงานโดยแยกสายการผลิตออกจากยาง non-EUDR เพื่อแปรรูปเป็นยางแท่ง EUDR เพื่อส่งออกต่อไป ซึ่งในแต่ละขั้นตอนต้องมีการบันทึกข้อมูลสำหรับผู้ทำ Due Diligence ใช้ประกอบในการตรวจสอบและประเมินความเสี่ยงได้ทุกขั้นตอนสำหรับ ในส่วนของผู้ผลิตฯต้องมีการปฏิบัติตามกฎหมายในทุกขั้นตอน และการได้รับการรับรองมาตรฐานสากลด้านอื่นๆ อาทิ FSC PEFC ISO ด้านสิ่งแวดล้อม และการคุ้มครองแรงงานและสวัสดิการ เป็นต้น ก็จะเป็นปัจจัยสนับสนุนยืนยันการปฏิบัติตามมาตรฐานและและส่งเสริมการส่งออกผ่าน EUDR
ภาพแสดงแบบสอบถามการจัดทำข้อมูลแหล่งที่มายาง และการตรวจสอบทางธุรกิจเพื่อประเมินความเสี่ยง

ภาพแสดงการบันทึกข้อมูลพิกัดแปลงสวนยางพารา และการส่งวัตถุดิบยาง EUDR เข้าโรงงานแยกจาก non EUDR

ไทยเรายังสามารถพัฒนาพื้นที่ปลูกยาง non-EUDR ให้เป็น EUDR ได้อีกมาก และหากปรับปรุงให้เป็นแหล่งดูดซับก๊าซเรือนกระจกขนาดใหญ่ของประเทศได้ ก็จะเป็นประโยชน์มหาศาลตอบโจทย์ด้านความยั่งยืน ซึ่งการขายคาร์บอนเครดิตภาคสมัครใจตามมาตรฐาน T-VER สำหรับการปลูกพืชเกษตรยืนต้น⁴ (ที่ใช้ชุดข้อมูลและกระบวนการตรวจสอบใกล้เคียงกับ EUDR) จะเป็นอีกตัวช่วยหนึ่งในการส่งเสริมการเพิ่มรายได้ของชาวสวนยาง

ภาพแสดงการจัดทำเอกสารรูปแปลงและการตรวจสอบเอกสารสิทธิ์ที่ดินสวนยางพารา

ชาวสวนยางที่ผ่าน EUDR จะมีแต้มต่อในการปฏิบัติในภาคสนามของ T-VER สำหรับการปลูกพืชเกษตรยืนต้นที่ใช้กระบวนการใกล้เคียงกับ EUDR ซึ่งมีความซับซ้อนและค่าใช้จ่ายสูงจาก

ดังนั้น สวนยางพาราที่ผ่านการรับรอง EUDR แล้ว จะมีภาษีสำหรับการทำ T-VER ไปด้วย เพราะผ่านพ้นความยุ่งยากของเอกสารและอุปสรรคในขั้นตอนปฏิบัติในภาคสนาม การจัดเก็บ/บันทึกข้อมูลเข้าระบบ และผ่าน Due Diligence แล้ว นอกจากนั้น ค่าใช้จ่ายในการจัดทำพิกัด/โฉนดรายต้นยางในแต่ละแปลงเพื่อคำนวณปริมาณคาร์บอนเครดิตสำหรับสวนยางจะต่ำและสะดวกกว่าของป่าชุมชนเพราะต้นยางในสวนมีขนาดความสูงและเส้นรอบวงไร่เรี่ยกันและถูกจัดเป็นระเบียบตั้งแต่เริ่มเพาะปลูกตามระยะที่แน่ชัด อาทิ 2.5 คูณ 7 และ 3 คูณ 8 เมตร จะได้ต้นยาง 91 ต้น และ 67 ต้น ต่อไร่ ตามลำดับ ขณะที่เทียบกับการทำแผนที่ในป่าชุมชนมีค่าใช้จ่ายสูงกว่าเพราะไม้แต่ละต้นมีขนาดแตกต่างกันและอยู่ในตำแหน่งระเกะระกะต้องหักร้างถางพงเพื่อวัดขนาดและจัดทำทะเบียนต้นไม้

ทั้งนี้ ต้องยอมรับร่วมกันว่าเกษตรกรส่วนใหญ่ของประเทศไม่สามารถผ่านพ้นขั้นตอนเหล่านี้ได้โดยลำพังในการเข้าร่วมโครงการจึงยังจำเป็นต้องพึ่งพา กยท. หน่วยงานกลางอื่นๆ และผู้ผลิตเอกชน สนับสนุนความรู้และค่าใช้จ่ายต่างๆ รวมถึงการประเมินอยู่ในเกณฑ์สูงเกินเอื้อม นอกจากนี้ ยังมีข้อจำกัดและโต้แย้งกันว่าการทำสวนยางใช้ปุ๋ยเคมีและสารเคมีในการกำจัดโรค/แมลง/วัชพืช ซึ่งก่อให้เกิด Carbon Footprint อยู่มาก จึงเห็นควรนำปัจจัยเหล่านี้เข้ามาประกอบด้วย และอาจเป็นโอกาสในการเปลี่ยนเป็นกระบวนการไปสู่ชีวภาพเป็นลำดับต่อไป และผู้เกี่ยวข้องย่อมต้องตระหนักถึงแนวโน้มแปลงที่ดินสวนยางมีขนาดเล็กลงจากการแบ่งมรดกของรุ่นพ่อแม่สู่รุ่นลูกทำให้ชาวสวนยางรายย่อยไม่มีทางดำเนินการเพื่อให้ผ่านทั้ง EUDR และ T-VER ได้เลย จำเป็นต้องมัดรวมเป็นกลุ่มขนาดใหญ่เพื่อให้เกิดการประหยัดต่อขนาด (Economy of Scale)

อย่างไรก็ดี นอกจากจะได้เห็นความตั้งใจของ กยท. ผู้ผลิตเอกชนหลายรายแล้ว ผู้เขียนได้เห็นความพยายามของธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์ (ธ.ก.ส.) ที่มีนโยบายสนับสนุนแนวคิดดังกล่าวและอยู่ระหว่างทำแปลงทดลองตลาดคาร์บอนเครดิตกับสหกรณ์การเกษตรโนนสัง จำกัด หนองบัวลำภู ที่ให้สมาชิกชาวสวนยางประมาณ 70 คน ครอบคลุมจำนวนต้นยางประมาณ 80,000 ต้น โดยมุ่งหวังให้เกษตรกรได้คาร์บอนเครดิตจากต้นยางเป็นรูปส่วนลดอัตราดอกเบี้ยเงินกู้ และสามารถใช้ต้นยางเป็นหลักทรัพย์ค้ำประกัน

ทั้งนี้ หากหน่วยงานภาครัฐ เอกชน และชาวสวนยาง สามารถร่วมกันสร้างกลไกขับเคลื่อนการเปลี่ยนผ่านสู่อุตสาหกรรมยางพาราสีเขียวอย่างเป็นระบบ ก็จะทำให้เครื่องยนต์เศรษฐกิจภูมิภาคตัวนี้วิ่งฉิวไปได้อีกไกล

ผู้เขียนขอขอบคุณผู้สนับสนุนข้อมูล
1.คุณซอดีกีน ยะหรี่ ผู้อำนวยการ และคุณจักรพงศ์ อมรทรัพย์ นักวิชาการเกษตร สำนักงานกลางยางพาราจังหวัดสงขลา การยางแห่งประเทศไทย
2.คุณศุภเดช อ่องสกุล รองเลขาธิการ สมาคมยางพาราไทย
3.คุณพัฒน์พงศ์ เนียมมีศรี ผู้ช่วยผู้อำนวยการ ฝ่ายพัฒนาลูกค้าและชุมชน ธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์ (ธกส.)
4.คุณกฤตยา ตรีวรรณไชย ผู้ช่วยผู้อำนวยการ ธนาคารแห่งประเทศไทย สำนักงานภาคใต้

หมายเหตุ :
1.การยางแห่งประเทศไทย และข้อมูลจากโครงการ Business Laison Program (BLP) แลกเปลี่ยนข้อมูลเศรษฐกิจและธุรกิจระหว่าง ธปท. กับสมาคมยางนานาชาติ และผู้ประกอบการยางพารา
2.Krungthai COMPASS EUDR ความคืบหน้าและผลกระทบต่อผู้ประกอบการไทย
3.อุตสาหกรรมยางพาราไทย: เร่งพัฒนา คว้าโอกาส บนความสามารถในการแข่งขันที่ลดลง โดย ภาวนิศร์ ชัววัลลี | กฤตยา ตรีวรรณไชยธนาคารแห่งประเทศไทย ส านักงานภาคใต้
4.องค์การบริหารก๊าซเรือนกระจก: การกักเก็บคาร์บอนและการลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจก สำหรับการปลูกพืชเกษตรยืนต้น(Carbon Sequestration and Reducing Emission for Perennial Crop Plantation)